Theo cách thức phân biệt từ xưa, các thể thơ luật tại Việt Nam có thể chia thành hai loại: một loại vay mượn từ Trung Hoa và một loại thuần tuý Việt Nam. Các thể thơ vay mượn thông dụng nhất gồm cổ phong và Đường luật. Các thể thơ đặc thù của Việt Nam gồm lục bát và song thất lục bát. 

    Cổ phong là tên gọi chung các loại thơ xuất hiện trước thời đại nhà Đường bên Trung Hoa (818-907 sau Tây lịch) và không có luật lệ nhất định. Ngược lại, thơ Đường, thể thơ đặt ra từ thời nhà Đường, phải tuân theo các quy luật chặt chẽ như số câu trong bài, số chữ trong câu, âm bằng trắc của từng chữ, cách gieo vần, luật về đối, và luật về niêm.

     Không giống thơ Đường, chỉ thông dụng trong giới trí thức tức là các nhà Nho thuở trước, hai thể thơ của Việt Nam, đặc biệt là thơ lục bát, được phổ cập trong mọi giai tầng xã hội. Lý do là thơ lục bát không bị bó buộc bởi các luật lệ chặt chẽ về niêm và đối như thơ Đường. Thêm nữa, vì không bị giới hạn về khuôn khổ số câu nên thể lục bát thường được sử dụng để thuật chuyện, một trong những thứ giải trí không thể thiếu của người xưa. Trong tác phẩm Quốc Âm Từ Điện (1886), tác giả Phạm Đình Toái nhận định rằng thể lục bát đã trở nên khá thông dụng đối với việc sáng tác thi ca chữ Nôm từ các đời Trần Lê, thế kỷ XIII đến XVI. Bài thơ lục bát sớm nhất còn được lưu trữ trong thư tịch là một bài hát Cửa Đình của Lê Đức Mao (1462-1529). Trong tác phẩm Nam Phong Giải Trào, ông Trần Danh án cũng ghi được một số bài hát Cửa Đình theo thể lục bát từ thời Lê.

     Trong dòng văn chương bác học, đến cuối thế kỷ XVI và đầu thế kỷ XVII, địa vị thơ lục bát đã trở nên vững vàng với sự xuất hiện của khá nhiều tác phẩm giá trị như Lâm Tuyền Văn với gần 200 câu của Phùng Khắc Khoan (1528-1613), và Ngọa Long Cương Văn với 136 câu cùng Tư Dung Văn với 236 câu của Đào Duy Từ (1572-1634). Sang thế kỷ thứ XVIII và XIX, lục bát đã trải qua thời kỳ cực thịnh với những tác phẩm danh tiếng như Nhị Độ Mai (không rõ tác giả), Bích Câu Kỳ Ngộ (không rõ tác giả), Hoa Tiên Truyện của Nguyễn Huy Tự (1745-1790), Đoạn Trường Tân Thanh của Nguyễn Du (1765-1820), Lục Vân Tiên của Nguyễn Định Chiểu (1822-1888). Điều đáng lưu ý là thể lục bát cũng đã được sử dụng trong một số tác phẩm bằng Hán văn như Phụng Sứ Yên Đài Tổng Ca (472 câu) của Nguyễn Huy Oánh (1713-1789), thân phụ của Nguyễn Huy Tự.

     Trong dòng văn chương bình dân, lục bát hầu như là thể thơ độc nhất độc nhất được sử dụng trong kho tàng ca dao đồ sộ của dân tộc. Đối với người xưa, ngoài tính cách giải trí, ca dao còn được mang mục đích giáo huấn con em. Thật vậy, thời trước, rất ít người được cắp sách đến trường, nên phương tiện để dậy dỗ các em về luân lý và các kinh nghiệm sống được gói ghém trong văn chương truyền khẩu gồm ca dao, tục ngữ, và truyện cổ. Thêm nữa, lục bát là thể thơ thường được dùng trong các lối hát dân gian như quan họ, trống quân, hát chèo, hát đúm, hát xẩm, hát ru em, hát gặt lúa, hát giã gạo, hát đưa đò, hát phường vải, hát chầu văn, và hò v.v.. Ngày trước, ông Ngô Thời Nhiệm đã từng hãnh diện tuyên bố 'nước ta xứng đáng gọi là một nước thơ'. Chắc chắn rằng nước thơ này sẽ không hiện diện nếu không có sự hiện diện của thơ lục bát trong dòng văn học của dân tộc ta.

     Khi còn ở trong nước, chúng ta khó thễ tưởng tượng được một người Viêt Nam không biết đến thơ lục bát, không thuộc nằm lòng vài bài thơ lục bát (nhà thơ Nguyễn Duy đã từng đặt bút viết lên câu: 'ta đi trọn kiếp con người, cũng không đi hết mấy lời mẹ ru'). Tuy nhiên, tại hải ngoại hiện nay, điều này đã xẩy ra đối với nhiều bạn trẻ trưởng thành trên đất khách và không có cơ hội học hỏi về văn chương Việt Nam. Hy vọng rằng bài viết sẽ cung cấp cho các bạn một số kiến thức bổ ích về thể thơ độc đáo này.

     Để giúp các bạn có thể dễ dàng nắm vững các mấu chốt của lục bát, trước khi bàn về quy luật, người viết xin nhắc đến một số đặc điểm của 'thanh', 'âm', và 'vần' trong tiếng Việt.

I. Đặc Điểm của Thanh, Âm, và Vần trong Tiếng Việt

1. Các loại 'thanh' trong tiếng Việt

     Tiếng Việt là một thứ tiếng đơn âm, tức là mỗi tiếng chỉ có một âm. Tuy nhiên, mỗi âm mang nhiều 'thanh' khác nhau. Thanh là cách phát âm cao hay thấp, bổng hay trầm của mỗi âm.

     Chữ quốc ngữ dùng để viết tiếng Việt chỉ có năm dấu 'sắc', 'huyền', 'hỏi', 'ngã', 'nặng', và chữ 'không đánh dấu'; vì vậy, nhiều người lầm tưởng là tiếng Việt chỉ có sáu thanh. Thật ra, tiếng nước ta có tiếng có 6 thanh nhưng cũng có tiếng có đến 8 thanh. Những tiếng có 8 thanh là những tiếng khi viết có một hoặc hai phụ âm ở phía sau. Những tiếng có 6 thanh là những tiếng khi viết có một hoặc nhiều nguyên âm ở sau. Thí dụ:

- Tiếng 'ba' có 6 thanh: ba, bà, bã, bả, bá, bạ.
- Tiếng 'miên' có 8 thanh: miên, miền, miễn, miển, miến, miện, miết, miệt.
- Tiếng 'linh' có 8 thanh: linh, lình, lĩnh, lỉnh, lính, lịnh, lích, lịch.

     Cổ nhân ta đã mượn chữ Nho để đặt tên cho các thanh trong tiếng Việt. Vì tiếng Tầu chỉ có 4 thanh là bình (bằng phẳng), thượng (lên), khứ (đi), và nhập (vào), nên cổ nhân đã thêm vào hai chữ 'phù' (bổng) và 'trầm' (chìm) để phân biệt các thanh trong tiếng Việt:

- Phù bình thanh gồm những tiếng không có dấu.
- Trầm bình thanh gồm những tiếng mang dấu huyền.
- Phù thượng thanh gồm những tiếng mang dấu ngã.
- Trầm thượng thanh gồm những tiếng mang dấu hỏi.
- Phù khứ thanh gồm những tiếng mang dấu sắc.
- Trầm khứ thanh gồm những tiếng mang dấu nặng.
- Phù nhập thanh gồm những tiếng mang dấu sắc và chấm dứt bằng các mẫu tự c, ch, p, t.
- Trầm nhập thanh gồm những tiếng mang dấu sắc và chấm dứt bằng các mẫu tự c, ch, p, t.

2. Âm Bằng và âm Trắc trong tiếng Việt

     Tám thanh nêu trên có thể cô đọng thành 2 loại âm 'bằng' và 'trắc'. Bằng (nghĩa đen là bằng phẳng) gồm những tiếng lúc phát ra nghe đều đều. Trắc (nghĩa đen là nghiêng, lệch) gồm những tiếng phát ra mang âm hởng hoặc tự thấp lên cao, hoặc từ cao xuống thấp.

     Bằng gồm hai thanh: 'phù bình' và 'trầm bình'. Trắc gồm sáu thanh còn lại. Trong tác phẩm Văn Học Sử Yếu Việt Nam, ông Dương Quảng Hàm đã liệt kê các thanh này trong bảng tóm tắt sau:

Âm	Tên của Thanh	Dấu của Thanh	Ghi chú
Bằng	Phù bình Trầm bình	Không có dấu Huyền ( ` )
Trắc	Phù thượng Trầm thượng Phù khứ Trầm khứ Phù nhập Trầm nhập	Ngã ( ~ ) Hỏi ( ? ) Sắc ( ’ ) Nặng ( . )	Riêng cho các tiếng đằng sau có phụ ân c, ch, p, t

     Để đơn giản hóa cách phân biệt bằng và trắc, theo lối viết chữ quốc ngữ, những chữ nào không mang dấu hoặc mang dấu huyền là tiếng 'bằng', còn những chữ mang dấu sắc, hỏi, ngã, nặng là 'trắc'.


3. Vần trong tiếng Việt

     Trong tiếng Việt, những tiếng có vần với nhau là những tiếng không những cùng một thanh (bằng hoặc trắc) mà còn phải có âm hoặc hoàn toàn hợp nhau, hoặc tương tự nhau. Có hai loại vần là 'vần chính' (còn gọi là vần giầu hoặc vần sát) và 'vần thông' (còn gọi là vần nghèo hoặc vần gượng). 

     Vần chính: Những tiếng cùng một khuôn âm như 'ba' với 'bà', 'thương' với 'trường', 'đời' với 'trời' (các âm bằng); hoặc 'chính' với 'tĩnh', 'sợ', và 'vợ' (các âm trắc), v.v..

     Thí dụ như những câu thơ sau của Nguyễn Bính:

Láng giềng đã đỏ đèn dầu
Đợi em ăn dập miếng trầu em sang
Đôi ta cùng ở một làng
Cùng đi một ngõ, vội vàng chi anh...

     Hai chữ 'dầu' và 'trầu' cùng vần chính. Ba chữ 'sang', 'làng', và 'vàng' cũng cùng vần
chính. 

     Vần thông: Những tiếng hợp nhau về thanh nhưng chỉ tương tự với nhau về âm như 'inh' với 'anh', 'ang' với 'ương', 'nâng' với trăng'(các âm bằng); hoặc'lụt'với'mục' (âm trắc), v.v..

     Thí dụ như hai câu ca dao sau:

Hôm qua tát nước đầu đình
Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen
Em được thì cho anh xin
Hay là em để làm tin trong nhà...

     Hai chữ 'đình' và 'cành' hợp vần thông với nhau. Hai chữ 'sen' và 'xin' cũng hợp vần thông.

II. Quy Luật Thơ Lục Bát